Dil ve Düşünce İlişkisi

Dil ve düşünce arasında ilişki var mıdır?

Dünya üzerinde yaklaşık 7000 dil bulunmaktadır. Peki dil dediğimiz olgu nedir? Literatürde tanımı genel olarak ''İnsanların duygu ve düşünceleri ifade etmek için kullandıkları sözlü ve yazılı anlaşma biçimi'' olarak geçse de aslında dil bundan da öte bir şey. En başından basitçe düşünecek olursak, ağzınla nefes verirken sesler çıkarıyorsun ve bu sesler titreşimlerle karşı tarafın kulak zarına gidiyor. Beyin bu sesleri yorumluyor ve düşünce ortaya çıkıyor. Aslında çok basit bir süreç değil mi? Hatta süreç bile diyemeyeceğimiz kadar kısa bir zaman diliminde oluşuyor bu durum. Bi' düşünsenize günde kaç kez yaşıyoruz bu sıralı listeyi?

Bu 7000 dilin her birinin farklı alfabeleri, farklı kelimeleri, farklı dil yapıları farklı sesleri var. Hatta kimisi sağdan sola, kimisi soldan sağa yazılırken kimisi de yukarıdan aşağı yazılır. Peki dillerdeki bu farklılıkların sebebi nedir?

Bu soruya çoğunluğumuzun ortak cevabı elbette ''kültür'' olacaktır.

Alfabelerin Ortaya Çıkışı 

Arapça ve İbranice gibi dillerin sağdan sola yazılması Hz. Nuh'un zamanına kadar dayanır. Hz. Nuh'un en sevdiği oğlu olan Sam'ın soyundan gelen toplumlara Sami ırkı denirdi. Bu toplumların kullandığı Sami alfabesi de bugünkü alfabelerin kökenini oluşturmuştur. Mezopotamya ırklarının kullandığı çivi yazısı, en yaygın Sami ırkları tarafından kullanılmıştır. Çivi yazısı taşlara ya da güneşte kurutulmuş kil tabletlere yazılırdı. Sağ elini kullanan bir kişinin keski ya da çekiç ile taşların ve tabletlerin üzerine yazı yazması için sağdan sola gitmesi gerekirdi. Bu durum Araplar, İbraniler ve Fenikeliler tarafından kullanıldı.

Denizcilik konusunda ilerlemiş olan Fenikeliler, deniz ticareti ile bu şekli Yunanlara kadar getirdi. Daha sonra Romalılar harflerin biçimini değiştirerek çağdaş Latin alfabesinin temelini attılar. Latin alfabesi kullanan kültürlerden bazıları yağlı, iz bırakan ve çabuk kurumayan bir çeşit mürekkep kullanıyorlardı. Yazının sağdan sola yazılması da bu mürekkebin dağılmasına ve ellerine yapışmasına sebep oluyordu ya da mürekkebin kuruması için uzun süre beklemeleri gerekiyordu. Bu durum yazının soldan sağa evrilmesine neden oldu.

Japonca ve Çincenin ortaya çıktığı dönemlerde de yazılar büyük parşömen kağıtlara yazıldığı için parşömen kağıdını rulo yaparak yazmaları gerektiğinden bu diller yukarıdan aşağı yazılırdı. Mesela bir Türk'ten 5 fotoğrafı çocuktan yaşlıya doğru sıralamasını istersek soldan sağa sıralar. Ama bunu bir Arap'tan istersek aynı şeyi sağdan sola yapacaktır, yani bir Türk'e göre bu sıralama yaşlıdan çocuğa doğru görünecektir. Tarih boyunca yaşadığımız her bir coğrafyanın kültürü, dilimizi nasıl yazdığımızı, yön algımızı bile etkiledi.

Peki dil mi kültürü etkiler yoksa kültür mü dili?

Bu soru uzun zamandır dil bilimcilerin ve sosyologların uzlaşamadığı bir araştırma konusu olmuştur. Şahsi görüşüm ikisinin de iç içe olduğu, dilin de bir kültür olduğu, bu yüzden net bir ayrım yapılamadığı yönündedir. 

Mesela Kutsal Roma İmparatoru Charlemagne ''İkinci bir dile sahip olmak, ikinci bir ruha sahip olmaktır'' der. Öte yandan ifade etmeye çalıştığı şeyin tam karşılığı İngilizce'de yok diye kendisi uydurarak İngilizce'ye yüzlerce kelime kazandıran dil ustası Shakespeare de Romeo Juliet oyununda Juliet'e şu cümleyi kurdurur ''İsmin ne önemi var? İsmi farklı olsa da gül yine güzel kokmaz mıydı?''

Bu örnekleri sayısız çoğaltabiliriz elbette.

Bir dili değiştirerek, toplumu ve düşünceyi de değiştirmek mümkün müdür? Dil, toplumun düşünce yapısını etkileyebilir mi?

1984 adlı distopik romanında George Orwell, hayali Okyanusya ülkesinin resmi dilini ''newspeak'' olarak değiştirmiştir. Bu dile göre ülke vatandaşları, tüm düşünme şekilleri minimize edilerek dili kullanmak zorundadırlar. Mesela en çarpıcı newspeak kelimelerinden biri ''unperson'' (yokkişi)dir. Bu kelime sadece devletin yok ettiği kişilerde değil, aynı zamanda yazılı tüm kaynaklardan da ismi silinerek geçmişteki varlığının da yok edildiği kişiler için kullanılır. Böylece insanların bu kişiler hakkında ''düşünmesi'' engellenmiş olur.

Bir Aborjin kabilesi olan Thaayorre kabilesinin kullandığı Kuuk Thaayorre dilinde 16 yön kelimesi vardır. Sağ ve sol ifadelerini kullanmazlar. Bu kabileden biriyle yemek yiyorsanız sizden tuzu isterken ''Güneybatındaki tuzu uzatır mısın?'' diyecektir. Kabile mensubu kişiler, yön tarif ederken beden dillerini kullanmaya gerek duymadan istedikleri yeri nokta atışı tarif edebilirler. Bu kabile üzerinde yapılan bir deneyde kişiler güneye dönük oturduklarında zamanın soldan sağa, kuzeye doğru oturduklarında ise sağdan sola doğru aktığını söylemişlerdir. Yani dil, bu kabilede egocentric zaman algısı oluşmasına sebep olmuştur. (Zaman, onlara göre şekil alan bir şeydir)

Dilin yapısı, kullanıcının ne kadar para kazanacağını saptayabilir mi? 

Davranışsal ekonomi uzmanı Keith Chen ''Konuştuğunuz dilin yapısı ile ne kadar tasarruf etme eğilimine sahipsiniz?'' hipotezi üzerine bir araştırma yapar. Dilin yapısı, kullanıcının ne kadar para kazanacağını saptayabilir mi?

İngilizcede amcanızı tanıtmanız gerektiğinde ''He is my uncle'' demeniz yeterlidir. Hatta İngilizcede hem dayı hem amca anlamına gelen uncle kelimesinin kullanımı Türkçede daha kolaydır. Mandarin Çincesinde ise amcanızı tanıtmak için doğuştan mı amcanız, sonradan mı oldu, evlilik yoluyla mı, babanızın kardeşi mi, büyük mü küçük mü gibi ayrıntıları vermeden amcanızı tanıtamazsınız. Dilin yapısı sizi buna zorlar.

Chen'e göre İngilizce gibi gelecek zaman kipi olan dillerde gelecek zamandan bahsederken, bahsettiğiniz konuyu şu andan koparıp başka zamana attığınız için bu konuya duygusal olarak ''farklı bir şey''miş gibi davranıyorsunuz. Gelecek denen olgu daha uzak, şu andan daha farklı bir olguymuş gibi algılanıyor. Bu da tasarrufu daha zor hale getiriyor. ''Nasıl olsa gelecek şu andan kopuk, benim onunla duygusal bağım yok, neden birikim yapayım ki'' diye düşündürüyor.

Gelecek zaman kipi olmayan bir dil (futureless language) konuşuyorsanız, şu an ve gelecekten benzer şekilde bahsediyorsunuz. Dünyanın en iyi tasarruf yapan ülkeleri futureless language kullanan ülkelerdir. Aşağıdaki 2 tabloda dünya üzerinde ''futureless language'' kullanılan diller ve onların birikim oranlarını gösteren grafikleri inceleyebilirsiniz.

Dilde Eril Dişil Ayrımı:

Bir de kelimelerin eril ve dişil ayrıldığı diller var, mutlaka duymuşsunuzdur. Tarih boyunca Türk dillerinde bu duruma pek rast gelmesek de, bazı eklerle kelimelerin eril ve dişil ayrıldığı olmuş. Mesela -çe, -ça son ekinin patron kelimesini patroniçe, imparator kelimesini imparatoriçe, kral kelimesini kraliçe yaptığı gibi.

Bizim dilimizde bu örnekler sayıca yok denecek kadar az olsa da, kelimelerini hatta objelerini feminen ve maskülen olarak ayıran diller çoğunlukta. Peki bu durum düşünce yapısını nasıl etkiliyor?

Güneş kelimesi Almancada feminen, İspanyolcada maskülen iken Ay kelimesi Almancada maskülen, İspanyolcada feminendir. Bunun gibi örnekler birçok dil için çoğaltılabilir.

Mesela köprü örneğini ele alalım. German dillerinde köprü dişil bir ifade olduğu için bir Alman'a köprüyü betimlettiğinizde ''güzel, şık'' kelimeleriyle betimleyecektir. Fakat aynı kelime İspanyolca'da eril bir ifade olduğu için bir İspanyol aynı köprüyü ''dayanıklı, uzun'' olarak betimler.

Yukarıdaki örneklerde görmüş olduğunuz gibi dilin yapısı, kültürün, kültür de dili etkiler. Dil ve kültür bu kadar iç içeyken dilin yapısının düşünceyi etkilemesi kaçınılmazdır.

Okuduğunuz için teşekkür ederim.